HERRIAK

Anda, Baia ibaiaren igarobide irekian kokatzen da Kuartangorako sarreran Bailarako Iparraldean.

Andak, bidegurutze gisa, hiru zubi garrantzitsu izan zituen. Lehena “Pila Zubia” jadanik eraitsia, bigarrena eta Zaragoza eta Bilbo arteko komunikazioetan garrantzia handikoa “Ilunbe Zubia” izan zen. Kare eta harrizko hiru begiko zubi hau trenbideko zubitik metro gutxira aurkitzen da. Eta hirugarrena eta enblematikoena Andako Sendadianoranzko antzinako ferra eta gurdi bideetako irteeran aurkitzen da. Puntu erdiko bost begi ditu eta goialdean, Andako harrobiko harriz eraikitako harrizko gurutze bat.

Zubi hauek Andak Zuia, Urkabustaiz eta Kuartango arteko bidegurutzean izandako garrantzia erakusten dute. Gainera nabarmendu beharra dago berant erdi aroaz geroztik Zaragozatik Bilbora joateko erabiltzen zen bidea, Ototik Torturaraino etorriz Bizkaiko lurraldean zehar jarraitzen zuen, eta Altube ibaiaren bideari jarraituz Bilbora iristen zen.

Andan historiaurreko hondakin garrantzitsuak ere aurkitzen ditugu. Baiaren ondoan “San Sebastian norte”, “San Sebastian sur”, “Gurpide norte” eta “Gurpide sur” trikuharrien hondakinak aurkituko ditugu, interes arkeologiko nabaria dutenak bere hautu eta giza hondakinengatik, besteak beste trepanaturiko garezur bat.

Bere baso aberastasunaz gain, Andak aberastasun gehigarri bat zeukan, marmol beltzeko bere harrobi garrantzitsuak, zeinek, adibidez, El Escorial Monasterioko errege-hilobiak hornitu zituzten.

Anda herria bi hirigune desberdinetan egituratuta dago. Bata San Esteban elizaren inguruan eta bestea Sendadianoranzko eta Baia gaineko zubiranzko bidea jarraitzen duena.

XVI. mendearen bukaeran, Andak hamasei auzokide zituen, ehun urte geroago, populazioa zazpi biztanleraino murriztu zen. Egun 2017ko erroldaren arabera, 36 biztanle ditu.

Andagoia gain batean kokatzen da Kuartangoko bailarako iparraldean “El Castillo”, “La Llana” eta “Alto de Santa Cruz” hegalen artean. Hegalen ertzetatik Izarra eta Abeziara doazen bide zaharrak doaz. Ilunbe zubitik, Kuartangotik Urkabustaizerainoko ibilbideko errege-bideen gurutzabidea, bide labur bat iristen zen Andagoiaraino bi begiko zubi zahar batetik Baiaren ibaiadar txiki bat zeharkatuz. Urkabustaizeko lurrekin mugatuta dorretxe bat izan zuen, Aiala jaunarena izango zena, eta Carlos I.ari aurre egiteko komuneroen borrokan txikitua izango zena. XVI. mendearen lehenengo erdialdean, Andagoia Amerikako historiaren parte izatera pasatu zen Pascual de Andagoiaren irudiarekin, Peruko protoaurkitzailea. Pazifiko kostaldeko lurrak aztertzen zituzten espedizioetan parte hartu zuen Nuñez de Balboaren agindupean, eta erregeak “adelantado del río San Juan” izendatu zuen. Andagoiak elizgizon ikasiak izan zituen, aipatzekoa Martin Martinez de Andagoiaren kasua, zeinek 1506an Julio II. Aita Santuari eskatuta, Andagoiako Santa Maria elizarako induljentzia garrantzitsuak lortu zituen.

1257an “Andagoyen” tokia erregistratzen zen Aznar artzapezpikuaren gutunean. XVI. mendea bukatzean, Andagoiak hogeita hamar biztanle zituen, Orduko hartan herriak ia euskaraz bakarrik hitz egiten zuen. Mende bat geroago, populazioa era izugarrian murriztu zen hamazortzi biztanlera iritsiz. Mende bat geroago, populazioak bere mailarik altuena lortu zuen 152 biztanle izatera iritsiz; orduan Andagoian hiru kapare-etxe eta sei eskulangile, bost ehule eta jostun bat zeuden. Egungo mende hasieran Andagoiak 110 biztanle zituen eta 2017ko azkeneko erroldan, 25.

Katadiano Badaia mendilerroaren oinean dago, Oto eta Katadiano arteko bere bideak mugimendu handikoak izan ziren Erdi Aroan Zaragoza-Bilbo ibilbidean. Ibilbide hori Araban Biasteritik sartzen zen Villafría, Trebiño, Lapuebla, Nanclares eta Ototik jarraituz eta Katadianotik pasatuz Zuia, Orozko eta Miraballesera iristeko. Horregatik Katadianon “Marubai” izeneko zubi enblematiko bat eta benta ospetsu bat egon ziren. “Marubai” zubia Arabako komunikazioetan garrantzitsuenetariko bat izan zen XVIII. mendean. Hiru begi eta ehun eta hogeita sei oineko luzerako zubia. Zubi honek oraindik dirau trenbide eta autopista arteko bidegurutzetik hurbil, Baia ibaian behera Katadianotik. Gainera, Baia gainean antzinako beste zubi bat dago, herriaren sarreran aurkitzen da, eta trikuharrien gune garrantzitsu bat aurkitzen den tokian hasten da; San Juan zubia deitzen da. Katadiano larre eta belardietan aberatsa zen eta inguruko beste toki batzuekin Kuartangoko ledaniarik garrantzitsuenetariko baten kide izan zen.

1257an Gatadiano izenarekin agertzen zen eta 1556rako jada Catadiano izenarekin agertzen zen, orduan 30 biztanle zituelarik. Katadianoko parrokia Quejanako mojen mantenuaz arduratzen zen 1380ko errege-agindu baten arabera, XIX. mendea ondo hasita izan arte betetako egitea. Garai hartan hirurogei biztanle zituen. Une hartatik aurrera, egun mantentzen den populazio beherakada hasi zen, gaur egun 2 bizilagun erroldatu dituelarik.

Bailarako hego ekialdean kokaturik, Baiaren Portillo de Tetxatik La Riberako lurretarako irteeran, Arkamo, bailarako hegoaldeko muga, eta Badaia, ekialdeko muga, mendilerroen artean irekitako igarobidea. Igarobide hau betidanik izan da leku estrategiko bat bailarako zaintzarako, horregatik Baia ibaiaren irteera beti egon zen gotortuta. Aprikano Portillo ondoan kokaturiko Kuartangoko lehenengo herria da, Baia ibaian gora eta jada bailara barruan. Arabako komunikazioetarako komunikabide puntu garrantzitsu bat izan zen antzina antzinatik. Urduñarantz zihoan bideko irteerako XV. mendeko zubia oraindik ondo kontserbatuta dago bere bost begiekin, beraietako lau bere arku apuntatuekin eta bat, puntu erdikoa. Herriko sarreran zubi aldetik ohiko baserri armarridun bat dago, non idazkun zahar batek Urduñatik zetozenei herriaren izena jakinarazten zien. Kuartangoko bideak, historiaurreko garaietatik ibiliak, erromatarren garaian ere erabiliak izan behar zuten. “Aprícano” toponimoaren “ano” atzizkiak, bailaran erregistratutako beste batzuen moduan, jabetza pribatu baten existentzia adierazten du, “fundus” bat, erroan jabearen izen onomastikoarekin eta jabearen izenari “anus” atzizkia erantsiz izendatua. Aprikano izen honekin agertzen da jadanik Calahorrako apezpikuaren 1257ko gutunean, segur aski tenplu erromanikoa, bailarako zaharrenetariko bat, jadanik existitzen zeneko momentua.

Arkitektura zibilak halaber Eguiluz, Anda, Montoya, Ortiz de Luna eta beste abizen noble batzuen erdi aroko armarridun etxeen hondakinak eskaintzen ditu. Aprikanon dorre gotortu bat egon zen, gutxienez 1595 urtekotzat jota, Landazuritarren jabetzakoa. Landazuritarrak belaunaldietan zehar XVI. mendean eraikitako San Juan kaperaz arduratu ziren. Aprikanoko hainbat biztanlek Indietako kolonizazioan parte hartu zuten eta XVI. mendean bere populazioa 19 biztanlera murriztu zen. Ehun urte geroago 1786an errekorra lortu zuen 75 biztanlerekin. Egun 2017ko erroldaren arabera 15 biztanle ditu.

Etxabarri-Kuartangoko Administrazio Batzarra Etxabarri-Kuartango eta Totura herriek osatzen dute.

“Sierra Brava de Badaia” hormatzar orografikoaren oinean kokaturiko tokia, Kuartangoranzko jaitsieran. Badaiatik Etxarrira jaisten ziren bide-zidorretan bide hauen milaka urteko mugimendua frogatzen duten historiaurreko aztarna ugari gelditzen dira. Mendilerroa jaistean, egun ia basorik gabeko lurra agertzen zaigu, agirien arabera “Hondo de los Robles” bezalako toponimikoen sorreran eragin zituzten hariztiak zeuden. Bidegurutze garrantzitsu moduan, Etxarrin zubi zahar bat, benta bat San Antonio Abad, mandazainen zaindariaren omenez altxatutako ermita bat egon zen. Zubia Sendadianorako bidean dago, egun errepide bihurtuta, eta 1764koa da. Baia ibaian gora, zubitik ez oso urrun, errota hidrauliko ba egon zen.

Etxabarri egungo izenaz agertzen zen 1257an, Aznar Gotzainaren gutunean. Ordurako jada zutik zegoen Santiagoko eliza erromanikoa.

1556an Etxabarrik zortzi biztanle zituen, mende batez gutxienez bere horretan iraun zuelarik. 1786an populazioa 60 biztanlekoa zen, haien artean kirurgialari eta ferratzaile bat. XX. mendeko lehenengo hamarkadan populazioa 49 biztanlekoa zen, gaur egun 20 biztanlera murriztu delarik.

Jokano Vadillo ibaiaren ahoan dago, ekialdeko bailaran, Baia ibaiarekin elkartzen den lekutik hurbil. Horregatik Jokanok, bailarako biztanleentzako hil edo biziko ardatz ziren bi bailaren arteko lotura puntu izanik, bere kokapen geografikoari zor dio garai bateko ongizatearen zati bat. Horrez gain, Jokano inguruetan, gizakiaren lekukotasuna ematen duten milaka urteko aztarnak geratzen dira. Jokano hego ekialdean “Solacueva” izeneko lekuan, mendiko haitzulo batean aurkitutako historiaurreko aztarna interesgarriak agertu dira. Brontze Aroko horma-irudi eskematikoak eta hezurrezko eta metalezko tresnak dira, baita erromatar aztarnak eta Berant Inperioko txanponak ere. 1257an jadanik izen honekin agertzen zen, eta ordurako bertako eliza bailarako besteetatik nabarmentzen zen, egun mantentzen dituen bere erromaniko eta protogotikoagatik.

1556an Jokanok 30 biztanle zituen, 1682an populazioa 14ra murriztu zen. XX. mende hasieran Jokanoko populazioa 106 biztanlekoa zen, gaur egun erroldaren arabera 36 biztanle izanik.

Bere elizako erretaula platereskoa nabarmenduko dugu, bere garaian 200 erreal balio izan zituena eta Mendozatik ekarria izan zena. Erretaula hau Mendozako San Martin eliza desagertuaren zati zen, zeinaren presbiterioko harmailetan, eraitsi arte, lehen Mendozatarren hilobiak kontserbatu ziren, Santillanako Markesen eta Infanterriko Dukeen gurasoenak, Mendozako Dorretxearen eta Arabako lursail zabalen jabeenak. Horrela, 200 errealen truke, Jokanok tenplu eta jauregietan arte-lan baliotsuen sustatzaile zen Mendoza leinu etxe boteretsuari loturiko erretaula eskuratu zuen.

Lunako Administrazio Batzarra Luna, Arriano, Gilarte eta Artxua herriek osatzen dute.

Gibijo mendilerroko Kuartangoko hegaletan kokaturik, Urkabustaiz, Urduña, Valdegovia eta Burgoseko Losa bailararekin lotuta, historiaurretik erabilitako bide zidorren bidez, zeinen alboetan tumulu eta Lejazarreko moduko trikuharriak dauden. Unzatik Gibijoko erlaitzaren gainaren ertzetik doan bidea, bat-batean Arrastaria bailararanzko jaitsieran ebakia, “Camino de Santiago” edo “Monte de Nancleriz” izenez deituriko bidetik Nerbioiko iturrietara eta Berberanara iristen zen. Bailaratik Artxuarako sarbidea Vadilloko ertzetatik ateratzen da. Bidetik, egun Arriano eta Luna arteko errepidea, Artxuarako sarbide abiatzen da. 1257an “Arxua” izenarekin agertzen zen. 1556an 18 biztanle zituen, mende bat geroago 1682an zazpi besterik ez zituen. XX. Mendearen hasieran 36 biztanle erroldatuta zeuzkan, azkenengo errolda 8ra murriztua izan delarik.

Erdi Aroko eliza erortzeko zorian zegoen eta herriaren esfortzuari esker birgaitzea lortu da, era berean iragana berreskuratzeko lan arkeologiko interesgarri bat eginez. Artxua ez da bakarrik nabarmentzen bere elizagatik. Herria berriztatu berri den multzo hidraulikoagatik nabarmentzen da, aztertua izan den garbitegi batez osatua. Izan ere, garbitegi hau barruti itxi bat izateagatik gailentzen da tenperatura gozo eta babes apur bat lortzeko. Gainera, tamaina nabariko leihoei esker argitasuna lortzen da.

Arriano Lunaren hego-mendebaldean dago, Vadillo ibaiko urak jarraituz ibilbide naturala hasten den tokian, Arkamo eta Gibijo mendilerroen artean, Mendebaldetik Ekialdera jaisten da Arrianotik, Jokano, pasata, Baiako urekin bat eginez. Arrianon Lunako ledaniatik Arrastia, Urduña eta Urkabustaizera doazen igarobideak, eta Lacozmonte eta Goi-Gaubearaino doazenak ere, aurkitzen dira. Arriano “Arreguiano” izenarekin agertu zen 1257an eta 1556an “Arreano” bezala ezagutzera pasatu zen. Un e hartan 13 biztanle zituen. Egungo mendearen hasieran 24 biztanle zituen eta azkenengo erroldan, hamar biztanle.

San Roman eliza, adreiluz eta harri-hormaz egindako landatar eraikuntza, elizarantz mendebaleko hegaletik jaisten den bide ondoan dago, alaka forman. Bere berant Erdi Aroko portada arku zorrotz eta dobelaje landu banaz erremataturik dago. Oinplano angeluzuzena eta burualde zuzen dauzkan eraikuntza bat da. Bere lehiateak XIII. mendeko eraikuntza erromanikoak dira, baita kopa apaingarriz guztiz estalitako bere bataiarria ere. Bere erretaulan, XIV. mendeko Kristo Gurutzefikatuaren irudi bat, berant gotikoko kristoen irudien tipologiari erantzunez, hiru iltzerekin josia eta jarrera jakin batean. Ezkerretara “Andra Mari” motako irudi interesgarri bat dago, berant gorikoa, tonu arkaikoa badu ere.

Leku hau Lunako Ledaniaren zati bat bezala agertzen zen “Guibigioarrate” izenarekin 1257an. Aipatutako Lunako Ledanian, Gibijo inguruko hegoaldeko mendietan, bailaran ez ezik, Arkamoko mendiez harantzago mugakide dituen eskualdeetan ere, debozio handiko baseliza bat dago. Hirutasun Santuari sagaraturik dago eta komunikazioetarako leku ezin hobeago batean altxatzen da, Urkabustaizen mendilerroan zehar Unzaraino heltzen ziren bideak. Baseliza zuzenean zaindu eta administratzeko ardura Gilarteri zegokion.

1556an Gilartek 10 biztanle zituen, 1786an 66 ziren, haien artean Ferratzaile bat, apaiz bat, elizgizon bat eta hiru kapare familia. XX. Mendearen hasieran 13 biztanle zituen, eta azkenengo erroldan 6 biztanle agertzen dira.

“La Trinidad” baseliza leku ezkutu batean kokatzen da, mendi tontor malkartsuen artean, Gibijo mendilerroaren inguruko mendietan. Harri-hormaz egindako eraikuntza bat da mendi hegal baten hegoaldean egindako kobazulo baten sarreran. Bere barnean iturburu bat sortzen da, zeinen urak baselizatik kanpo isurtzen diren, bere lurrazpia zeharkatu ondoren. Handik oso hurbil antzinatik, batzutan urrutiko herrietatik, baselizara etortzen zirenei aterpea eman zien etxe bat dago. XVIII. mendeko dokumentuen arabera, etxe hau erromesak aterpetzeko eduki beharreko tresna guztiez horniturik zegoen.

Bailararen Mendebaldean kokatzen da, Gibijo mendilerrorantz aurreratuta eta menditik zehar Burgoseko Losa eskualdera daramaten bideetan. Mendeak dira Lunak “Ledanía de Luna” izena ematen diola inguruetako mendi eta larre komunitateari, Arriano, Artxua eta Gilartek osatzen dutena, Luna berarekin batera. Lunan ermita bat egon zen, “San Juan de Corcuera” zeritzona, egun desagertuta egon arren tradizio historiko handia zeukana. Corcueran, X. menderako oinetxe bat bere barruti biribilarekin eta monasterioko eliza txiki bat zeuden, seguru asko bertako jaunei atxikia, Urbina Basabeko San Pedro eliza bezala. Erdi Aroaren bukaeran Corcuerako oinetxea “barruti biribila” gisa agertzen da Urbina-Basabe leinu etxeko jaurerrien barruan. XV. mendearen hasieran, Urbina-Basabe eta Corcuera leinu etxeak batu egin ziren, on Pedro Ortiz Urbina eta Sancha de Corcuera andrearen ezkontzagatik, geroago XVI. mendean Egiluz leinu etxea ere batu zelarik, bailarako bidegurutze nagusienetan finkatutako leinu boteretsu bat osatuz. Bere jatorriko etxea Urbina Basaben sortu zuten. Horrela Urbinatik, Marinda tontorra inguratuz, Gibijoko bideek Corcuerara eta bertako barruti biribilera zeramaten. Beste bide-zidor batzuk, Urbinatik ere, Gilartetik Urkabustaizerako bideetara iristen ziren eta Uzkianotik jaitsiz, Egiluz dorrera iristen ziren. Eta Urkabustaizetik Abornikanotik abiatuz, beste bide bat Zuiaraino iristen zen, non Lasarteko dorrea eta barruti biribila zeuden, Egiluztarren “lehenbiziko kokalekua eta jatorria: Horrela, Urbina Jauna aldi berean Corcuera jauna, Astobizan Egiluz jauna eta Bitorianon Lasarte jauna zen.

Luna beti izan zen leku ondo populatua, 1156an 18 biztanle zituen, mende bat geroago oraindik mantentzen zituen. XX. mendearen hasieran 57 biztanle zituen eta azkeneko erroldan, 14.

Marindako Administrazio Batzarra Marinda, Villamanca, Santa Eulalia, Urbina Basabe herriek eta Iñurrita baserriak osatzen dute.

“Pico Marinda”, 980 metrorekin, Kuartangoko pasaiari nagusitzen zaio bailararen erditik bertatik. Hegoaldeko hegalean hondatutako etxeak aurkitzen dira, gaur ia jendez hustuta, elizako hondakinekin batera. Marinda izen bereko ledaniaren buru izan zen, “Ledania de Abajo” ere deitzen zitzaiona, “Ledania de Arriba” edo Lunakoarekin kontrajarrita. Beheko ledania honen barruan, Marindaz gain, Santa Eulalia,Urbina Basabe eta Villamanca zeuden.

1556an “borumburu y marinda” titulua aipatzen zen Marindari buruz hitz egiterakoan eta orduko hartan hogei biztanle zituen, mende bat geroago lau baino ez zituen. XIX. mendean errolda 44 biztanleraino igo zen, kopururik altuena, XX. mendearen hasieran 18 besterik ez baitzituen, eta 1912rantz jendez hustu baitzen. Egun Marindan biztanle bakarra dago.

Marindako ledanian kokatua, “Santa Eulalia” hagiotoponimoak Santa Eulalian bi herrigune bereizten dira. Biztanle gehien dituena lehen “camino real” izeneko, Arrianotik Baiaranzko bideari jarraituz ibaiaren ondoan kokaturiko auzunea da. Gorago “barrio de la iglesia” dago, nondik aintzinatik, Arkamo mendilerroa igoz, Artaza eta Barronera iristen ziren bide zidorrak ateratzen diren Behek auzunean, mende batzuk lehenago mugimendu handiko bidegurutzea, egun bide zidor soilak, Ondokolandako bentak aurkitzen ziren, ospe handikoak bailaran jende eta bideen elkargune gisa. Ondokolandan XVI. mendetik XVII. Mendeko hasierako urteetaraino eskritura publikoak egiten ziren. Gaur egun elizako auzunea ia jendez hutsik dago, inguruetako bizitza errepide ondoan, antzinako errege-bidean, garatzen den bitartean.

1257an “Sca Olalia” izenarekin agertzen zen eta bederatzi biztanle zituen, 1682an biztanleak zazpira murriztu ziren. XX. mendearen hasieran populazioa 51 biztanlekoa zen eta azkenengo erroldaren arabera Santa Eulalian 11 biztanle agertzen dira.

Urbina Basabe Marindako ledaniako parte zen, Vadillo ibaiak sortzen duen Kuartangoko bailararen erdian dago. Bere jatorria barruti biribileko oinetxe bat izan zen, bere biztanleak lurralde txiki baten antolatzeko gai ziren jatorri nobleko kokalekua, okupaturiko lurraldean nekazaritza eta abeltzaintza ustiapena zuzenduz eta biztanleen bizitza espiritualaz ere arduratuz.

Beti izan zen biztanle gutxiko herria. 1556an “Horbina”ko parrokia ezagutzen zen bere zazpi biztanlerekin, 1590 hiru besterik ez ziren geratzen. 1599an izurriaren ondorioak jasan zituen, agirietan azaltzen den bezala XIX. mendearen hasieran zazpi biztanle zituen, XX. mendearen hasieran hogeita bat zituen, eta gaur egun, bi biztanle.

Kuartangoko ibai ertzetako herri eta mugetan kontserbatutako toponimoen artean, Villamancak toki horretan villa erromatar baten existentzia eta inguruko lurren ustiapena gogorarazten duela dirudi. Villamanca, Arkamo mendilerroko iparreko hegalean kokaturik eta Gibijo mendilerroaren hegoaldeko hegalak vistan dituela, Marindako ledaniaren barruan zegoen.

1257. urterako, “Villa manca” izenaz agertzen zen. Erromanikoaren edertasunak eta bere elizaren zabaltasunak botere eta aberastasuneko egunak izan zirela ematen dute eraiki zuten unean. 1556an herrian hamar biztanle bizi ziren, mendearen amaieran biztanleria erdira murriztu zelarik. XX. mendearen hasieran bere errolda 15 biztanlekoa zen, azkenengo erroldaren arabera 8 biztanle daudelarik.

Santiago eliza XII. mendearen amaierakoa da. Barruan ebakidun motiboz apaindutako hiru hilarri daude. Harri beltzezko hilarri monolitikoak dira, elizako zoladura egiteko erabili zirenak. Handiena, 2,36 x 1 m-koa, aldarearen oinean dago eta eskudete bi erakusten ditu, bata San Pedroren giltzak gurutzatuta, eta bestea San Andres gurutzearekin. Bere kanpai-horma harlanduxko eraikuntza onekoa da, XVI. mendeko hasierako hamarkadetan Kuartangon ohikoak ziren kanpai-hormen antzekoa.

Baia ibaiaren bailararen erdian dago, kokaleku honek Sendadiano Kuartango iparretik hegora zeharkatzen zuen bide, gaur egun errepide, inguruetara hurbiltzen zuen. Bere aldetik Yartos eta Marinda mendien hegaletako bere kokalekuagatik zuzenean komunikatzen zen, mendi horiek inguratuz Gijiboko San Antonio eta Hirutasuna baselizekin eta Urkabustaiz, Arrastia, Urduña eta Losa bailarako ibilbideetako bidegurutzeekin. Bide zahar batek, gaur egun auzo-bide bat denak, Sendadiano Jokanorekin lotzen zuen Vadillo eta Baiaren arteko bokale inguruan. Sendadiano Baia ibaiertzeko gain baten nabarmentzen da. Bertako etxebizitzak Erdi Aroko elizaren inguruan pilatzen dira. Bere kokapenagatik, Baiaren ondoan, Sendadianok antzinatik, hiru arkuko harrizko zubi bat izan zuen, bailarako komunikazioetarako garrantzia handiko igarobidea. Bi errota hidrauliko ere izan zituen.

1257an gaur egungo izenarekin agertzen zen eta 1556an 40 biztanle zituen. Ordurako San Vitores ermita eraikita zegoen. Mende bat geroago biztanle kopuruak beherakada nabarmena izan zuen, 15 biztanleraino jaitsi zelarik. 1786an Sendadianok 83 biztanle zituen, guztiak laborariak jostun bat izan ezik. XX. mendearen hasieran 70 biztanle zituen, azkeneko erroldaren arabera 23 biztanle dituelarik.

Badaia mendilerro zakarreko bat-bateko mailaren oinean aurkitzen da Baia ibairanzko jaitsieran. Inoiz ez zen nabarmendu bere aberastasunagatik ezta bere biztanleriagatik. Baliabide eskasia hau Erdi Arotik dator arrastaka. San Juan Ebanjelistari sagaratuko bere eliza, ezinbestekoarekin bakarrik mantendu zen. XIX. mendearen amaieran bakarrik hasi ahal izan ziren berreraikitze lanak eta Gasteizeko parrokiatik kendutako alboko aldare bat izandako erretaula handiago baten erosketa.

1590en Urbina Ezan zortzi biztanle bizi ziren, 1786an 47 biztanle zituen haien artean gramatikako ikasle bat eta bi ehule. XX. mendearen hasieran populazioa 31 biztanlekoa zen, azkenengo erroldaren arabera egun 16 biztanlekoa delarik.

Uribarri Kuartango tradizionalki biztanle gutxieneko bailarako herri guneetako bat izan da. 1257tik, orduan Uliuarri izenaz ezagutzen zen, zazpi biztanle besterik ez zituen. Uribarri Arkamo mendilerroko haitzen itzalpean kokatzen da bailararako zabalgunean.

XIII. mendeko bere eliza erromanikoak arku zorrotz eta apaingarri soildun portada bat dauka. Bere barnealdean presbiterioko ezker aldean Olartetarren kapera aurkitzen da, XVI. mendearen amaierako ganga berant gotiko batek estalita. Egun kapera hau bataio kapera moduan erabiltzen da. Interes handiko bere bataiarria XIII. mendekoa da, arkuak atzapar gisa dituen basamendu karratu baten gainean jarritako harrizko kopa batez osatua. Kopa banda moduan jarritako motibo geometrikoz guztiz beterik dago. Kuartangoko bataiarrietariko adibide tipiko bat da, ebakidun dekorazioz inguratuta, eta Jokanoko portadako zenbait motiborekin lotuta.